De geschiedenis van Slangenbeek
Het gebied waar de huidige wijk Slangenbeek in ligt is onderdeel van de vroegere Marke Hasselo. De marke, ook markegenootschap of boermarke genaamd, is een middeleeuws collectief van grotere boeren, die gezamenlijk het beheer en gebruik van hun gemeenschappelijke gronden reguleerden. Het woord ‘marke’ (letterlijk grens of scheiding) wordt ook gebruikt om het gebied mee aan te geven dat bij een dorp hoort.
In Twente lag het bestuur van de marken in handen van de eigenaren van de gewaarde boerderijen. Dat zijn boerderijen die al bestonden voor de marke-organisatie haar beslag kreeg. Zij hadden bepaalde rechten in de marke zoals het mogen steken van verschillende soorten plaggen voor b.v. bemesting van het land, het mogen steken van turf, het mogen beschikken over hout in de marke en het mogen laten grazen van het vee op de groengronden en de schapen op de heide. Ook mochten ze varkens laten ‘akeren’: eikels zoeken onder de bomen. Wel alles volgens de regels die het markerecht voorschreef of door markeresoluties werd bepaald. De later ontstane erfjes mochten maar zeer beperkt van deze rechten gebruik maken.
Historische kaart van marken in Noord-Oost Twente, met onderin Marke Hasselo, grenzend aan de marken Klein-Driene en Deurningen
Er waren maar weinig eigenerfden. Het voorzitterschap van het markebestuur was vaak gekoppeld aan een bepaalde boerderij. De voorzitter werd holtrichter of markenrichter genoemd, de vergadering van de markegenoten werd holtgericht of holtink genoemd. Deze termen verwijzen naar een van de belangrijkste functies van de marke: het beheer van de op de gemeenschappelijke grond groeiende houtgewassen en de dreigende teloorgang daarvan.
De naam Hasselo komen we voor het eerst tegen in het ‘Heberegister’, de goederenlijst van het Stift Werden a/d Ruhr. Dit register werd omstreeks 950 opgesteld. Het oorspronkelijk exemplaar zou reeds dateren uit het jaar 855. De naam van de Marke is dan Hasloe. Volgens de naamkundige Hekket zou Hasselo kunnen betekenen “Bos met een bodem van ruw gras”. Hasse is namelijk een ruwe grassoort en Loo betekent bos. De marke Hasselo werd begrensd door de marken Deurningen, Lonneker, Groot Driene, Klein Driene, Woolde, Zenderen en Hertme.
Schets van de Marke Hasselo rond 1500, waarop 25 erven bekend zijn
In het oorspronkelijke Heberegister werden in de Marke Hasselo drie erven genoemd. ln en na de Middeleeuwen ontstaat de situatie dat de boer zijn boerderij gaat verkopen of schenken aan kerkelijke instellingen en hij dan pachtboer wordt. Dan krijgen de boerderijen een vaste naam, vaak afgeleid van een voornaam. Maar ook kan bijvoorbeeld de naam betrekking hebben op de ligging van de boerderij. In het bekende Schattingsregister van 1475 staan de erven vermeld die schatting, een soort belasting, moesten betalen aan de landsheer, de Bisschop van Utrecht. Daar blijkt dat de Marke Hasselo uitgegroeid is tot een marke met 25 gewaarde erven. Deze liggen, zoals op bovenstaande schets is te zien, rondom de Hasselose Es, het bouwland van en voor deze boeren.
Schets van Jo Niks van boerderij ’n Top aan de Topweg, welke nog steeds bestaat
Het gebied van de Slangenbeek was oorspronkelijk heidegrond; na de markeverdeling werd het gebied ontgonnen en er ontstonden kleine boerderijen. In wat nu de Slangenbeek wordt genoemd hebben ook enkele eeuwenoude erven gelegen, meer aan de noordwestelijke rand van de Hasseler Es (zie de eerste schets: erven Gorbert, Egberink, Valenbroek (=Vollenbroek), Mettinkhof en Nijhuis. Dit laatste erf bestaat nog steeds als boerderijwoning; Jo Niks heeft hiervan tekeningen gemaakt, zie bovenstaande schets van boerderij ’n Top aan de Topweg.
De marke Hasselo (rode lijn) in 1832 en geprojecteerd op het huidige patroon
In 1842 is de Marke Hasselo als organisatie opgeheven en toen zijn alle woeste gronden onder hen, die al grond bezaten in de marke, verdeeld. Dit is bekend als de verdeling van de markegronden. Het overgrote deel van de Slangenbeek was aanvankelijk woeste grond/ heide (zie bovenstaande kaart). Daarna is pas de ontginning van die gronden begonnen, zijn wegen aangelegd en is voor waterafvoer gezorgd, nog tot ver in de 20e eeuw. Dit betrof vooral veel handmatig werk.
De marke Hasselo op de eerste militaire topografische kaart ca. 1850
Voordat de gemeenten zijn ingesteld (1811) maakte Hasselo deel uit van het landgericht Oldenzaal. Bij de instelling van de gemeenten is Hasselo ingedeeld bij de gemeente Weerselo. Toen op 1 januari 1972 de gemeente Weerselo een groot gedeelte van de vroegere Marke Hasselo heeft moeten afstaan aan de gemeente Hengelo, kwam er een definitief einde aan de oude Marke Hasselo.
In de tweede helft van de zeventiger jaren is de gemeente Hengelo gestart met de stadsuitbreiding ten noorden van de rijksweg A1. Op de gronden van het voormalige buurtschap Hasselo werd allereerst de wijk Hasseler Es aangelegd.
Het gebied waarin de wijk Slangenbeek is gebouwd behoorde tot de zogenaamde nieuwe ontginningen. Bij het opstellen van de stedenbouwkundige plannen van zowel de Hasseler Es als de Slangenbeek is uitgegaan van de aanwezige landschappelijke elementen, zoals onder andere het bekensysteem, de bestaande wegen- en kavelstructuur en de karakteristieke boom- en houtwallen.
De gemeente heeft op enig moment dit gebied gesaneerd en de grond opgekocht. In een later stadium is deze grond weer aan Boomkamp verkocht, die de grond later verkocht aan ontwikkelaars.
Als reactie op de eentonige naoorlogse wijken werd destijds gezocht naar meer variatie in de wijken. In 1987 kreeg de gemeente Hengelo toestemming van de Raad van State om de wijk Hasseler Es uit te breiden met circa 900 woningen in het gebied Roershoek. Drie jaar later gaf de provincie aan dat er behoefte was om een nieuwe wijk te realiseren, met een omvang van ten minste 2000 woningen. Dit werd de wijk Vossenbelt e.o.
De naam Slangenbeek heeft de wijk te danken aan de gelijknamige beek, die de wijk doorkruist. Op een topografische kaart van omstreeks 1900 heet de beek overigens nog Hasselerbeek. De Hasselerbeek loopt van Oldenzaal naar Hengelo en loopt onder de A1 door en vervolgens in de richting van de wijk Hasseler Es. Toen begin jaren ’90 bij plan Roershoek een vijver is aangelegd is het gedeelte dat vanaf de vijver verder stroomt hernoemd naar Slangenbeek.
Foto en kaart van de Hasselerbeek, die uitkomt op de vijver en verdergaat als Slangenbeek
De structuur van de wijk Slangenbeek is gebaseerd op de verkavelingsstructuur van het onderliggende landschap. De wijk is rijk vormgegeven in architectonische en stedenbouwkundige zin en heeft veel openbare ruimte, water en groen. De centrale voorzieningen zijn goed bereikbaar. Zeer waardevol zijn de aaneengesloten centrale open ruimtes in de wijk.
Luchtfoto van de huidige wijk Slangenbeek, wijkdeel Vossenbelt
In de afgelopen jaren is in het noordelijk deel van het plangebied, ten westen van de Deurningerstraat, een nieuwe buurt, Het Broek verrezen. Het meest zuidelijk gelegen deel hiervan, Broek Zuid genaamd, is inmiddels gerealiseerd.
Het noordelijk deel van Het Broek, Broek Noord, is ook reeds voor een groot deel gerealiseerd en voor het overige deel in aanbouw of in planvorming / ontwikkeling. De jongste aanwinst voor de wijk is het plan Dalmeden, dat momenteel in ontwikkeling is.
In 2019 heeft een zeer uitgebreide en interessante opgraving plaatsgevonden tussen de Duizendpoot en de Bijenkorf/Beneluxlaan, in het plan Broek Noord. Hierbij zijn oude sporen van een voormalig erf opnieuw blootgelegd.
Archeologische opgravingen in Broek Noord
De Archelogische werkgroep Hengelo van het Museum Hengelo is druk doende de grensmarkeringen/grensstenen weer in beeld te brengen. Eind 2020 zijn nog enkele borden geplaatst op plaatsen waar men van de ene naar de andere marke de oude grens passeert. Dit zijn herkenbare kleine witte bordjes met blauwe letters. Het opnieuw visueel in beeld brengen van de oude markegrenzen is een initiatief van de heer Engelbertink uit Rossum, in samenwerking met de Vereniging Heemkunde oalde gemeente Weersel te Weerselo.
Bronnen:
Dhr. B. Engelsman, Museum Hengelo
Dhr. G.J. Welberg, Museum Hengelo
Gemeente Hengelo
Vereniging Heemkunde Oalde Gemeente Weersel
Arie Niks, Jo Niks: De geschiedenis van Marke Hasselo